ÇED nedir? Stratejik Çed nedir? ikisinin karşılaştırması

Alttaki yazıda maviyle yazılan kısımlarda Çed ve Stratejik çedi karşılaştırmış.

çed aşamaları, altta yazdığım çed'in tanımlarında yazmıyor. bunlara da bakın bence

1- ön çed: ön çed raporuna göre asıl çed raporunun gerekli olup olmadığına karar verilir. bu rapor genelde çede benzer ve daha yüzeysel olarak hazırlanır. Çed normalde çok maliyetli uzun süren bir rapor olduğu için ön çed raporuyla çedin hazırlanmasına gerek olup olmadığının tespiti yapılır.

2-teknik olmayan özet: çed hazırlandığında çed raporunun girişinde bulunur. burada teknik olmayan bir dille herkesin anlayabileceği şekilde raporun değerlendirilmesi yapılır. 

3-Sonuç: karar kısmıdır. neden sonuç ilişkileri anlatılır. Sonuç kısmında faaliyetin yapılıp yapılmayacağı söylenmez. çed sadece bir rapordur ve yapılması planlanan faaliyetin etkilerinin geniş olarak etkileri incelenir. Karar merci yetkili idari organdır. Bunları da değerlendiren Çevre Bakanlığıdır.

-Bu değerlendirme kurulunda konusunda uzman kişiler, çedi hazırlayanlar, çed uzmanları bulunur ancak kararın asıl belirleyicisi bakanlıktır. 

I. Giriş

Çevre hukukunun en önemli konularından biri olan "Çevresel Etki Değerlendirmesi” (ÇED),¹ günümüzde dünya ölçeğinde geniş bir kabul gören ve birçok ülkenin ulusal mevzuatında yerini bularak uygulamaya aktarılmış teknik bir araçtır. en geniş anlamıyla ÇED, çevre üzerinde önemli etkiler doğurabilecek faaliyetlerle ilgili projelerin planlama aşamasından başlayarak faaliyetin inşaat, işletme ve sona erdirilmesinden sonra ortaya çıkabilecek etkilerinin, proje hakkında karar alınmadan önce bilimsel yöntem ve tekniklerle incelenmesi, varsa olumsuz etkilerinin önlenmesi ve gerekli tedbirlerin belirlenmesi, projenin tüm uygulama aşamalarında bu etkilerin ve tedbirlerin izlenmesi ve denetlenmesi sürecidir.² Ancak ÇED, tek başına bir karar verme süreci değil, aksine karar verme süreci ile birlikte gelişen ve onu destekleyen bir prosedürdür. ÇED, bir faaliyet ile ilgili karar veren makamlara o faaliyetten doğabilecek çevresel etkileri karar aşamasından önce bildirmek suretiyle daha bütünsel, yani kararlarına etki edebilecek birden çok faktörü göz önünde tutacak şekilde daha sağlıklı karar verme imkânı sağlar. ÇeD'in temel amacı, ekonomik ve sosyal gelişmeye engel olmaksızın çevresel değerleri ekonomik politikalar karşısında korumak, gerçekleştirilmek istenen bir faaliyetin ortaya çıkarabileceği bütün olumlu ve olumsuz etkileri önceden tespit edip gerekli önlemlerin alınmasını sağlamak, çevresel etkilerin kabul edilemeyecek bir durumda olduğu hallerde ise, bu faaliyetleri önlenmektir. Ekolojik ve ekonomik politikaları uzlaştırmayı hedefleyen bir araç olan ÇED bu bağlamda, sürdürülebilir kalkınma ilkesinin³ hayata geçirilmesinde de önemli bir rol oynamaktadır.⁴ Bunun haricinde ÇED, planlanan faaliyetlerin potansiyel olumsuz etkilerini önceden tespit ederek çevresel zararların ortaya çıkmasını olabilecek en erken aşamada engellemeyi hedeflediği için, çevre hukukunun temel prensiplerinden olan önleme ilkesini⁵ etkin şekilde hayata geçirmektedir.⁶ Burada ayrıca, ÇED sürecinin anahtarı olarak görülen halkın katılımının halkı idari karar alma sürecine katarak geleneksel kamu yönetimi anlayışı karşısında yeni bir paradigmayı temsil ettiğini de ifade etmek gerekir.⁷ Bu özellikleri ile ÇED, katılımcı, önleyici, bütünleştirici, öngörücü ve disiplinlerarası bir yönetim aracı olarak çevre hukukunda kilit bir rol üstlenmektedir.⁸

Dünyanın farklı ülkelerindeki uygulamalar göz önünde bulundurulduğunda, ÇED'in hangi alanlara uygulanacağı konusunda iki yaklaşımın mevcut olduğu görülür.⁹ Bunlardan ilki, ÇED'in kapsamını oldukça geniş tutarak, bütün politika, plan, program ve projeler için ÇED'in uygulanmasını esas alan kapsayıcı yaklaşımdır. Daha sınırlı bir kapsama sahip olan ikinci yaklaşım ise, ÇED'in sadece projeler için uygulanmasını öngörmektedir. Tarihsel açıdan bakıldığında, bağımsız bir hukuki araç olarak ÇED'e ilk defa yer veren ABD'nin 1969 yılına ait Ulusal Çevre Politikası Kanunu'nda (NEPA)¹⁰ bu tarz bir ayrıma yer verilmediği, aksine ÇeD'in bütün federal faaliyetlere uygulanacağından söz edildiği görülür. ABD Çevresel Kalite Komisyonu'nun "federal faaliyet” kavramının politika, plan, program, proje, kural, usul ve yasa önerilerini kapsayacak şekilde yorumlanması gerektiğine ilişkin 1978 yılında verdiği karar ise, belirsizlikleri gidererek ÇED'İh ABD'de kapsayıcı yaklaşım esas alınarak yürütülmesini sağlamıştır. Bununla birlikte ÇED'in politika, plan, program ve projelere uygulanmasının pratik açıdan ortaya çıkarabileceği sorunlar, birçok ülkenin kapsayıcı ÇED'i uygulamak yerine, ÇED'in sadece proje düzeyinde yürütülmesini öngören dar yaklaşımı benimsemesine neden olmuştur. Avrupa Birliği ülkelerindeki ÇED uygulamalarının temelini oluşturan 1985 yılına ait AB ÇED Yönergesi'nin^[1] yanı sıra aralarında Türkiye'nin de bulunduğu birçok ülkenin mevzuatında da ÇED sözcüğü, dar yaklaşıma uygun şekilde ÇED'in yalnızca proje düzeyinde uygulanmasını ifade eden bir içeriğe sahiptir. Buna karşın, Avrupa Birliği bünyesinde geliştirilen bir sözcük olan stratejik çevresel değerlendirme (SÇD), kapsayıcı yaklaşıma uygun olarak politika, plan ve programların çevre üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi sürecidir. Stratejik çevresel değerlendirme bu bağlamda, ÇED uygulanacak projelere temel oluşturan politika, plan ve programların çevresel etkilerinin tespiti ve önlenmesi amacını taşımaktadır.

---

[1] Stratejik Çevresel Değerlendirmenin Önemi ve Tarihi Gelişimi

Stratejik çevresel değerlendirme uygulamasının ulusal mevzuatlara yansıtılmasına yönelik taleplerin bilhassa son yirmi yıldır tüm dünya çapında güçlü bir şekilde dile getirildiği görülmektedir. İnsan faaliyetlerinin planlanması ve hayata geçirilmesi ile ilgili karar mekanizmasını oluşturan temel aşamaların, politika, planlama, programlama ve projelendirme olduğu düşünüldüğünde, sadece bu sürecin son safhasını oluşturan projelendirme aşamasında çevresel etkilerin değerlendirmeye tabi tutulduğu ÇED'in çevre sorunları ile etkin mücadeledeki yetersizliği daha iyi anlaşılacaktır.¹² Geniş kapsamlı bir çevresel değerlendirme sürecini içeren stratejik çevresel değerlendirme ise buna karşın, yukarıda belirttiğimiz sürecin ilk aşamasından başlayarak uygulanabilmektedir. Stratejik çevresel değerlendirmenin gerekliliği bağlamında vurgulanması gereken diğer bir nokta da, çevresel sorunlarla mücadelede önemli bir araç olan ÇeD'in, sadece proje bazında yürütülmesi nedeniyle, çevre hukuku ve politikasının gerek çevrenin bütünsel bir yaklaşımla korunması hedefinin gerekse de sürdürülebilir kalkınma ilkesinin hayata geçirilmesinde yetersiz kaldığıdır. Alternatiflerin gerektiği gibi belirlenememesi, kümülatif, sinerjik, küresel ve geri döndürülmez etkilerin değerlendirme kapsamına alınamaması gibi hususlar ise, ÇED uygulamalarının beklenen ölçüde etkili olamamasına neden olan faktörlerin başında gelmektedir.¹³ Buna karşın stratejik çevresel değerlendirme, sınırlı bir çerçevede spesifik noktaların belirlenmesinin ağır bastığı proje düzeyindeki değerlendirmelerde ele alınamayan bazı genel hususların bütünsel çerçevede, uzun vade ve gelecek kuşaklar da dikkate alınarak sosyal ve ekonomik faktörlerle birlikte daha geniş çapta bir analizinin yapılabilmesini mümkün kılmaktadır.¹⁴ Bölgesel ve küresel ölçekteki çevresel etkilerin de stratejik çevresel değerlendirme kapsamında ele alınması, stratejik çevresel değerlendirmenin gerek ihtiyat ilkesinin¹⁵ gerekse de önleme ilkesinin hayata geçirilmesinde proje düzeyinde yürütülen ÇeD'den daha etkili olmasını sağlamaktadır.¹⁶ Bunun dışında, stratejik çevresel değerlendirme sürecinde çevresel etkilerin gelecek kuşaklar da dikkate alınarak sosyal ve ekonomik faktörlerle birlikte ele alınması, sürdürülebilir kalkınma ilkesinin hayata geçirilmesine çok önemli bir katkı sunmaktadır.¹⁷ Stratejik çevresel değerlendirme sayesinde ayrıca, proje düzeyindeki ÇED daha kolay, çabuk ve sağlıklı yapılabilmekte ve projeye karşı ileri sürülebilecek itirazların sayısı da azaltılabilmektedir.¹⁸ Proje düzeyinde uygulanan ÇeD'in ortaya çıkardığı eksikliklerin giderilmesi amacıyla daha kapsamlı bir değerlendirme sistemi olarak geliştirilen stratejik çevresel değerlendirme, karar verme mekanizmasındaki eşgüdümü güçlendiren, kurumlar arası koordinasyonu destekleyen ve karar vericilerin politik hedeflerini eşgüdüm içerisinde vermesini de sağlamaktadır.¹⁹ Bir usul aracı görünümünde olan stratejik çevresel değerlendirme, politika aşamasından başlayıp projelendirme aşamasında sona eren planlama sürecine eşlik ederek bir yandan ilgili planlama safhası için uygun bilgileri sağlamakta, diğer yandan ise resmi makamlar ve halka bilgi ve danışma (konsültasyon) yoluyla planlama sürecine katılım imkânı sunan şeffaf bir bilgi ve katılım aracı işlevi görmektedir. ²⁰

Yukarıdaki açıklamalarımız ışığında, stratejik çevresel değerlendirmenin benzer bir prosedür ve metodolojiye sahip olmakla birlikte bazı önemli farklılıkları da içerdiğini ifade etmek gerekir.²¹ Burada belirtilmesi gereken ilk nokta, stratejik çevresel değerlendirmenin kapsamının ölçek olarak ÇED'e göre daha kapsamlı olduğudur. Bunun dışında, stratejik çevresel değerlendirme sürecinde ele alınan alternatifler ÇED^ göre daha çoktur. Stratejik çevresel değerlendirme sürecine dâhil edilen etkilerin sayısının ve etki alanın ÇeD'le kıyaslandığında daha geniş bir yayılım gösterdiği, burada belirtilmesi gereken diğer bir husustur. Son olarak, stratejik çevresel değerlendirme sürecinde politika, plan ve programlar için gerek görülen ayrıntı düzeyinin proje bazında yürütülen ÇeD'den daha düşük olduğunu ifade etmek gerekir. Tüm bu farklıklara rağmen, stratejik çevresel değerlendirme ve ÇeD'in birbirini tamamlayan kavramlar olduğunu da unutmamak gerekir.

Daha önceki açıklamalarımızda belirttiğimiz gibi, gerek ÇED gerekse de stratejik çevresel değerlendirme uygulamalarının kökeni esas olarak 1969 yılında ABD'de yürürlüğe giren Ulusal Çevre Koruma Kanunu'na dayanmaktadır. ABD'deki bu düzenlemede ayrı olarak yürütülecek bir stratejik çevresel değerlendirmeye yer verilmemiş olup, ÇeD'in bütün politika, plan, program ve projeler için uygulanacağı öngörülmüştür. Dünyanın değişik ülkelerindeki ÇED uygulamalarının ABD'deki bu ilk örneğinden farklı bir şekilde sadece proje bazında uygulanması ise, çevresel sorunlarla etkin bir mücadele yürütme yolunda birçok açıdan eksikliklerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. ÇED'in içerdiği bu yetersizliklerinin giderilmesine yönelik girişimler bu bağlamda, özellikle stratejik çevresel değerlendirmenin ulusal mevzuata aktarılarak, uygulamaya geçirilmesi noktasında yoğunlaşmıştır. Stratejik çevresel değerlendirme kavramının olgunlaşarak ÇED sürecinden farklı bir basamağa oturmasında ve stratejik çevresel değerlendirme konusunun dünya gündemine girmesinde, Birleşmiş Milletler ve bilhassa Avrupa Birliği bünyesinde yürütülen çalışmaların önemli bir payının olduğunu ifade etmek gerekir. Stratejik çevresel değerlendirmenin tarihsel gelişim seyri göz önünde bulundurulduğunda, 1969 yılında kabul edilen Ulusal Çevre Koruma Kanunu ve ABD Çevresel Kalite Komisyonu'nun 1978 yılındaki kararından sonra en önemli gelişmenin Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu (UN/ECE) tarafından hazırlanan Sınıraşan ÇED Sözleşmesi'nin (Espoo Sözleşmesi)²² 1991 yılında kabul edilmesi olduğu görülür. Taraf devletlerin ÇED'i elverdiği ölçüde politika, plan ve programlara da uygulamaya çalışmaları gerektiğinin bu sözleşmede ifade edilmesi, stratejik çevresel değerlendirmeye ilişkin hükümlere gerek ulusal gerekse uluslararası hukukta yer verilmesine ilişkin çabalara hız kazandırmıştır. Bu çabaların somut bir sonucu olarak Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu, 1992 yılında stratejik çevresel değerlendirme ile ilgili bilgi ve deneyimleri toplamak üzere bir rapor hazırlamıştır. 1997 yılında ise Avrupa Komisyonu, plan ve programlara stratejik çevresel değerlendirme uygulanmasını öngören bir yönerge taslağı hazırlamıştır. Stratejik çevresel değerlendirmenin uluslararası mevzuata aktarılmasına yönelik Birleşmiş Milletler bünyesindeki girişimlerden biri de, 2001 yılının şubat ayında Sofya'da gerçekleştirilen Espoo Sözleşmesi'nin 2. taraflar konferansında Birleşmiş Milletlerce hazırlanan stratejik çevresel değerlendirmeye ilişkin bir protokol taslağının ülkelerin görüşüne sunulması olmuştur. Avrupa Birliği ise, Birleşmiş Milletler nezdinde yürütülen stratejik çevresel değerlendirme çalışmalarının sonuçlanmasını beklemeden Haziran 2001'de plan ve programlar için stratejik çevresel değerlendirmenin yürütülmesini zorunlu kılan yönergeyi kabul etmiştir. Stratejik çevresel değerlendirme bağlamında önem arz eden diğer gelişme ise, Birleşmiş Milletler Avrupa Ekonomik Komisyonu'na dâhil ülkelerin çevre bakanlarınca Mayıs 2003'de Kiev'de düzenlenen 5. Çevre Bakanları Konferansı'nda Espoo Protokolü olarak da anılan Stratejik Çevresel Değerlendirme Protokolü'nün²³ kabulü olmuştur.²⁴ Espoo Protokolü taraf devletleri genel olarak, plan ve programların hazırlanması ve kabulü aşamasına çevresel mülahazaları dâhil etmekle ve çevre veya sağlık açısından önemli etkiler doğurabilecek belli plan ve programların mümkün olduğunca erken bir aşamada çevresel bir değerlendirmeye tabi tutulmasını sağlamakla mükellef kılmaktadır. Stratejik çevresel değerlendirme bu bağlamda, tarım, enerji, kırsal gelişme ve endüstri gibi farklı sahalardaki plan ve programlar için yürütülmelidir. Yürürlüğe girmesi için 16 devlet tarafından onaylanması şart olan bu protokol, 11 Temmuz 2010 tarihinde yürürlüğe girecektir. Espoo Protokolü ile ilgili olarak belirtilmesi gereken önemli bir diğer husus, bu protokolün hazırlanmasında esas olarak Avrupa Birliği Stratejik Çevresel Değerlendirme Yönergesi'nin esas alınmış olduğudur. Bu nedenle her iki düzenleme, büyük ölçüde benzer hükümlere yer vermekte ve içerik olarak benzeşmektedir.